1. Wanneer?
In Nederland werden deze tekens aangebracht tussen ca 1400 en 1570. Met de komst van de reformatie stopt het. In België en Noord Frankrijk gaat het nog wel wat langer door. Dan worden ook meer woonhuizen in steen uitgevoerd en zien we ze ook daarop verschijnen.
We zien in België het aanbrengen van tekens met een magische betekenis, geleidelijk veranderen tekens die nog enkel ornamentele waarde vertonen en min of meer ontdaan van hun oorspronkelijke betekenis. Die omslag kwam pas na 1550.
Zien we hoe het aanbrengen van tekens op muren begonnen is toen het mode werd tegen het eind van de 14e eeuw, dan zie je haast iets omgekeerds; het lijkt te beginnen als ornament, zoals op de muren van het klooster Ter Apel. De specifieke tekens lijken dan iets later hun intree te doen.
Oosterhout: klooster St. Catharinedal
Gotisch runenalfabet
2. Symbolen.
Bij de oudere tekens ontbreekt het gevoel voor symmetrie en lijken de tekens vrij plotseling tijdens het bouwproces te zijn aangebracht. Dit versterkt nog eens het feit dat we met een symboolfunctie van doen hebben.
Uit de vreemde plaatsing van de tekens valt op te maken dat het tijdens het bouwproces ineens opkwam dat het een goede zaak zou zijn om zo'n teken aan te brengen. Soms werd hetzelfde teken (het X-
Soms zijn in de tekens nog duidelijk Germaanse runen te herkennen en soms zijn ze overduidelijk Christelijk.
Niendeuren met kruis op de stiepel
Maalkruisteken op de stiepel (middenpaal niendeuren)
3. Waar zitten ze?
We vinden de symbolen op de toren, op de kerk, op pastorieën, kloosters, kastelen en stadstorens-
Helaas is niet meer na te gaan of ook op houten gebouwen in die tijd dergelijke symbolen werden aangebracht, maar dit is wel waarschijnlijk, al was het maar in mini formaat. Soms werden tekens ook wel aangebracht in de dakbedekking (pannen of leien).
Op de foto beneden:
Traditional stone fireplace in northern England. The carved St. Andrew's cross in the left hand wooden post was to prevent witches from flying down the chimney, Ryedale Folk Museum, Hutton-
Maalteken aan de schouw (Schotland)
8. Geen metselaarsteken
Voor een particulier metselaarsteken is vorm en grootte veel te groot. Het zijn geen huismerken. Deze werden op een enkele steen aangebracht.
9. Typerend voor de baksteenbouw
Ook zien we ze alleen in baksteenbouw en niet in natuursteenbouw. Nu kan het zijn dat het baksteenmetselgilde zich onderscheidde van het natuursteenmetselgilde. De eersten waren wellicht iets minder kunstzinnig aangelegd dan hun collega's van het steenhouwersgilde. En ze hadden beschikking over de afwijkend gekleurde bakstenen, waar ze uit kosten oogpunt toch wel iets mee moesten doen.
Toch zet dit alle theorieën, die er zijn over de betekenis van de tekens, weer op losse schroeven. Waarom werden er in de natuursteenbouw geen onheilwerende tekens aangebracht? Daar speelden toch net zo goed dezelfde rampen en tegenslagen?
10. Voortgekomen uit de houtbouw
De rechthoekige vormen zijn overigens wel een aanwijzing, dat deze tekens al een geschiedenis in de hout-
Huismerken hadden, als 'handtekening' van de eigenaar, een rechtsgrond. Perceelgrenzen en gebruiksvoorwerpen werden voorzien van het eigenaarsteken.
Maar als we spreken van houtbouw, heb je het ook over vakwerkhuizen. Kenmerkend bij vakwerk zijn toch de maalkruismotieven.
Zie de foto van een pand in Frankrijk.
11. ‘Spielerei’ van metselaars
Dan hebben we nog de mogelijkheid over dat het simpelweg een soort spielerei was van de metselaars, die met afwijkende stenen op eigen initiatief iets deden, waarvan ze wisten dat het wel in de smaak zou vallen van de opdrachtgevers/ gebruikers van het bouwwerk. Dat sluit dan aan bij de magische betekenis ervan.
Hoogstraten: St. Jozefpaneel: detail
Dank zij de opmerkingsgave van Jan van Hoek is er iets opvallends te zien op de deur van het woninkje van Maria.
Detail van het paneel
Deur detail
4. De bouwhutten
Er werden veel kerken in die tijd vrijwel gelijktijdig gebouwd. Er is vast veel van elkaar afgekeken. De bouwhut, die aan de ene kerk werkte, verhuisde van lokatie en werkte verder aan de volgende kerk en nam gewoonten omtrent het aanbrengen van metseltekens met zich mee. Maar de opdracht ertoe moest toch van de opdrachtgevers komen. Deze zagen de eerdere bouwwerken en dachten; dat doen wij ook. In die bewuste eeuw tussen 1450 en 1550 werd het een soort mode, een hype zouden we nu zeggen.
5. De opdrachtgevers
De kerk vormde aanvankelijk het centrum van de macht. Zowel wereldlijke als kerkelijke overheden kunnen ermee een bepaald stempel gedrukt hebben op het gebouw, refererend aan een bepaalde functie of een bijzondere relatie.
Inmiddels begint voor een enkel teken zich al wel een betekenis af te tekenen; het wapen van de graaf van Horne als logo van de graaf op de toren van Loker (B).
6. Bekendheid bij de bevolking
De aangebrachte tekens moeten een begrip zijn geweest voor de bevolking, hetzij vanwege een magische lading, hetzij vanwege de instituties, die ermee werden aangegeven.
7. Onheil werende tekens
Het bestaan van (kwaadwillende) geesten en demonen werd door de kerk destijds niet ontkend. Men hield er rekening mee. Symbolen waren een manier waarop je kon communiceren met die ‘andere' wereld. De toverknoop is daar een voorbeeld van. Maar zouden het toch niet de overheden zijn geweest die van deze symboliek met een bepaalde bedoeling gebruik hebben gemaakt? Of was het de bouwheer/ architect, die bij eventuele rampen niet het verwijt wilde krijgen, dat hij niet al mogelijke had gedaan om het onheil te keren?
En tegenslagen kon je tijdens een eeuw bouwen toch al snel krijgen; verzakking in de slappe grond, brand, stormschade, overstromingen, inzakken steigers, valpartijen, ruzies, geldgebrek.
Er werd gedurende generaties aan zo'n bouwwerk gebouwd. Dan is het ook begrijpelijk dat als het om magische tekens ging dat men af en toe opnieuw een daad wilde stellen met het aanbrengen van een metselteken.
Zo bestond er ook het gebruik om met Driekoningen een kruis aan de zoldering te tekenen. Dit werd gedaan door degene die de boon getroffen had in het driekoningenbrood. Deze werd dan met een stuk krijt in de hand op een stoel rondgedragen door de kamer. Het kruis dat hij op de zoldering aanbracht, diende dan ook als bescherming tegen ongeluk.
(Zie Stoett: Ned. spreekwoorden en gezegden pag. 24.)
Soms heeft men een kat ingemetseld aangetroffen die in de middeleeuwen ingemetseld was. In ons land zijn er al een stuk of 5 bekend, maar in Engeland nog veel vaker. De foto verwijst naar een kattenmummie die te Veere in de Grote Kerk gevonden werd.
Het bewijst alleen maar, dat er collectief iets kon gebeuren in de sfeer van afweer tegen kwade geesten, waar de grote meerderheid kennelijk achterstond.
Kattenmummie, ontdekt in kerkmuur te Veere
Een uitzondering lijkt de Gertrudiskerk van Workum. Daar treffen we wel een paar huismerkachtige tekens aan.
Huismerktekens op de kerkmuur van de Gertrudis te Workum
Maar als we spreken van houtbouw, heb je het ook over vakwerkhuizen. Kenmerkend bij vakwerk zijn toch de maalkruismotieven.
Zie de foto van een pand in Frankrijk.
Vakwerkhuis te Chatillon (Fr)
Aangezien er soms een eeuw of langer over een toren werd gedaan en de generaties elkaar dus opvolgden is het niet zo verwonderlijk om eenzelfde (magisch) teken veel hoger op de toren nog weer aan te treffen.
Momenteel hecht ik zelf het meest aan deze laatste theorie
Ochtenzeele (Fr): kerk met metseltekens
De deur bestaat uit vertikale planken wat gebruikelijk was in de gotische stijl, bezet met vele spijkers. De buitenste planken hebben deze spijkers netjes in een rij onder elkaar, maar de middelste planken zijn bezet met minder spijkers. Deze vormen een drietal X-
Of gewoon de alledaagse praktijk omdat er schuine planken achter zaten. Het blijft gissen.
Het St Jozef paneel te Hoogstraten
Wie brachten de tekens aan en waarom?
Op de vorige pagina zijn een aantal mysterieuze figuren op kerkmuren, kasteelmuren en poortgebouwen getoond. Op de pagina's die hier volgen, gaan we daarin nog wat verder, afhankelijk van wat we in het land (en in het ons omringende buitenland) kunnen vinden.
Maar eerst een bespiegeling over de reden en betekenis van deze tekens.
Tot op heden is er nog geen informatie over uit wetenschappelijke hoek, maar we kunnen wel een paar dingen opmerken.
Metseltekens op een Middeleeuwse kasteelmuur
Inleiding