Leiden: De laatst overgebleven muurtoren
Stadsmuur Leiden op een kaart van 1580
De muurtoren Oistenrijck maakte deel uit van de middeleeuwse stadsmuur van Leiden. Hij werd gebouwd aan het eind van de 15e eeuw ca 1485. De naam Oostenrijk verwijst vermoedelijk naar Maximiliaan, aartshertog en later keizer van Oostenrijk. Een andere toren (ietsje westelijker) heette Bourgondië en verwees naar zijn echtgenote Maria van Bourgondië.
De Oistenrijck had 9 schietgaten. Er konden schutters in worden opgesteld.
Aan de binnenzijde bevinden zich nog de richels waarop de schutters stonden.
Oorspronkelijk telde Leiden 33 van zulke verdedigingstorens in de stadsmuur.
De muren zijn van baksteen in een onregelmatig metselverband en hebben een dikte van 2 meter aan de onderkant en 1.80 meter aan de bovenzijde. De plattegrond van de toren heeft de vorm van een halve cirkel. De gevel aan de Jan van Houtkade is recht.
In deze gevel bevinden zich 2 metseltekens, namelijk 2 maal de gekruiste sleutels van het Leidse stadswapen.
Van de oorspronkelijke toegangspoort zie je nog net de getoogde bovenzijde boven het huidige straatniveau uitkomen. Vroeger was de straat meer dan 1 meter lager.
Aan de stadszijde bevinden zich in de gevel tevens twee ruitvormige blinde nissen met daarboven één in de vorm van een driepas.
Muurtoren: grachtzijde
Op de foto hierboven zien we de halfronde zijde die naar de gracht gekeerd is.
Hieronder zien we de stadzijde met daarin de reeds vermelde beide ruitvormige versieringen en de gotische driepas bovenin. We zien de deur nog net boven het straatniveau uitsteken. Mogelijk houdt ook de ruitvorm verband met de ruiten die we elders in gebouwen uit die tijd in het metselverband tegenkomen.
In de gevel heeft men in later tijd een m.i. afschuwelijk lelijk raam gezet. Hopelijk wordt dit nog eens door iets passenders vervangen, al zal er oorspronkelijk op die plek wel geen raam geweest zijn.
Links en rechts, schuin opzij van de ruitversieringen zien we de gemetselde stadsleutels. Ze zijn samengesteld uit stenen in blauwige glazuur, waarbij zowel koppen als strekken zijn toegepast.
Muurtoren: stadzijde
De staduitbreiding waaromheen de muur met torens is gebouwd vond plaats rond 1386. Maar dan is van een deugdelijke stadsmuur kennelijk nog geen sprake. Van consolidering van de vestingwerken spreekt men pas van 1462. De Burgondie en de Oostenrijk waren als laatste aan de beurt en dateren van ca. 1486. Zo lees ik bij H.A. van Oerle.
Tot nu toe is het aardig uniek dat er in een muur in die tijd op zo'n vrije wijze met strekken en koppen en ook nog diagonaal ingelegd, tekens gemetseld zijn. Dit zie je normaliter pas optreden na 1600.
Op de bijgevoegde oude kaarten (o.a. van 1560), van voor het ontzet van Leiden (1574), zie je dat de torens al aanwezig zijn.
In tijden van oorlog sloopte men de bovenkant van de torens ( tot hoever?) om te voorkomen dat de verdedigers instortende en/of brandende dakdelen op hun kop zouden krijgen. Bouwkundig onderzoek heeft uitgewezen dat de metseltekens er al bij de bouw ingeplaatst zijn.
Muurtoren: stadswapen links
Muurtoren: stadswapen rechts
De steen met de tekst; Dit is In Oistenrijck, in keurig gotisch schrift opgesteld, hoort ook bij het metselwerk van het eerste uur, al is de plaats ervan misschien niet meer origineel.
Gevelsteen met de tekst: “Dit is in Oistenrijck”
Deze ruitvormige versieringen zijn duidelijk opnieuw gereconstrueerd. Hopelijk doen ze recht aan de oorspronkelijke situatie. Zijn het ooit raampjes geweest of altijd al dicht gemetseld?
Muurtoren: ruit links
En dan nog een verrassing aan de grachtzijde: een Latijns kruis. Dit zal zeker nog dateren van voor 1574. Want in de protestantse tijd was het niet meer gebruikelijk om afweertekens op muren aan te brengen, zelfs geen kruis. Navraag bij de gemeentelijke bouwhistoricus leert dat ook dit teken er al vanaf het begin van de bouw in heeft gezeten.
Voor alsnog is de vraag: waarvan is het kruis gemaakt: is het geglazuurde baksteen of blauwe natuursteen?
Muurtoren: Latijns kruis aan de grachtzijde
Detail van het Latijns kruis
Muurtoren: grachtzijde met Latijns kruis
Muurtoren: grachtzijde met Latijns kruis
Leiden: stadsplattegrond detail 1675
Leiden: Stadstimmerwerf
Maar ook op de Stadstimmerwerf (1612) aan het Galgenwater ontdekte ik in de Smidssteeg bij toeval metseltekens.
Een ruit, boven en onder geflankeerd door 2 wijdingskruisjes.
Weer een duidelijk voorbeeld hoe een heidens (vruchtbaarheids?)teken gekerstend moest worden om te mogen blijven toegepast.
Weer een duidelijk voorbeeld hoe een heidens (vruchtbaarheids?)teken gekerstend moest worden om te mogen blijven toegepast.
De andere is een duidelijke odal. De germaanse rune, die te maken had met eigendom en bezit en rechten, die je daaraan kon ontlenen.
De derde is helaas verminkt en mogelijk zijn stenen van hun plaats geweest en niet goed teruggezet. Uit wat over is en gelet op de globale vorm, is het vermoedelijk ook een ruit geweest.
Stadstimmerwerf: gevel aan het Galgenwater
Hier een ruit met wijdingskruisjes.
Stadstimmerwerf, Smidssteeg 1-
Stadstimmerwerf, Smidssteeg 1-
Odal-
Stadstimmerwerf met odal-
Stadstimmerwerf: detail verminkt teken (ruit?)
Stadstimmerwerf
Boven het raam een verminkt teken, misschien het ruit-
Oostzijde van het pand met de metseltekens
Muurtoren: ruit rechts
Illustratie bij kaart van Dou 1614. De Oostenrijk bevindt zich iets rechts v.h. midden
